کرونا، رکود و بدهیهای بانکی
تعداد بازدید : 10
"فورس ماژور"، تنفسی برای دیون بانکی
نویسنده : دریاوفایی/ گروه اقتصاد
در شرایط کنونی کرونا و رکود کسب و کارها، وضعیت بدهیهای بانکی چه میشود؟ برخی حقوقدانان استفاده از نهاد قدیمی حقوق به نام «فورسماژور» را پیشنهاد میدهند. درهمین رابطه با رسول رنجکش پژوهشگر، فعال حوزه حقوقی و متخصص امور بانکی به گفتگو نشستیم که درادامه میخوانید:
فورسماژور دقیقاً در چه زمانی مطرح میشود؟
آنچه امروز به عنوان یک نهاد حقوقی و قانونی به حمایت از قراردادها و روابط تجاری میپردازد، نهاد حقوقی فورسماژور است. به همین دلیل در بسیاری از قراردادهای ما این موضوع را با عنوان قوهقاهره یا فورسماژور در نظر گرفتند و این امتیاز را به افراد میدهد تا در شرایط بحرانی تعهدات خودشان را تا پایان آن بحران فورسماژور معلق کرده و از این باب نیز خسارتی پرداخت نکنند. فورسماژور، استثنایی بر اصل لزوم وفای به تعهد یا حاکمیت اراده طرفین است و در حقیقت زمانی اعمال میشود که شرایط حال اجرای قرارداد با شرایط زمان انعقاد قرارداد تفاوتهای ملموس و قابلتوجهی داشته و این شرایط در زمان انعقاد قرارداد وجود نداشته است.
در ایران فورسماژور شامل چه مواردی است؟
در کشورمان معمولاً حوادثی مانند سیل، زلزله و حوادث طبیعی را به عنوان قوهقاهره و فورسماژور در نظر میگیرند و به دلیل نادر بودن بیماریهای مسری که کمتر اتفاق میافتد، به بیماریهای خاص معمولاً اشارهای نمیشود. حوادثی مانند کرونا نیز ممکن است به آن اضافه شود.
فورسماژور دقیقاً با چه شرایطی محقق میشود و آیا با این شروط، کرونا مصداقی از آن محسوب میشود؟
فورس ماژور سه شرط کلی دارد: 1- حادثهای که بهعنوان فورسماژور مطرح است، باید در زمان انعقاد قرارداد غیرقابل پیشبینی باشد. یعنی متعهد موظف است تدابیر احتیاطی را برای اجتناب از آن اتخاد کند؛ حال این پرسش مطرح میشود که آیا شخصی که چند ماه قبل یا یک سال قبل به انعقاد قرارداد بانکی اقدام کرده، آیا میتوانست حادثه کرونا را پیشبینی کند؟ پاسخ این پرسش منفی است زیرا واقعاً قابل پیشبینی نبوده و لذا اولین شرط فورسماژور محقق میشود.2- علاوه بر اینکه حادثه باید غیرقابل پیشبینی باشد، باید غیرقابل اجتناب نیز باشد و نتوان از آن جلوگیری کرد. درخصوص کرونا این شرط هم محقق است چرا که هیچ کس حتی در پیشرفتهترین کشورهای دنیا هم نتوانست از ورود این ویروس به کشورش جلوگیری کند. 3-حتماً این قوهقاهره باید خارج از اراده طرفین باشد؛ یعنی کنترل موضوع در اراده طرفین قرارداد نباشد. این امر هم در مورد کرونا مصداق دارد چراکه هیچ کدام از طرفین قرارداد در شیوع کرونا نقشی ندارند. بنابراین با توجه به عدم قصد و اراده طرفین قرارداد در شیوع این ویروس، این حادثه به طور قطع خارج از اراده طرفین نیز هست. در نتیجه شیوع ویروس کرونا و حوادث ناشی از آن را میتوانیم از مصادیق فورسماژور بدانیم.
قراردادها و تعهدات بانکی در دوران کرونا با پیش از آن چه تفاوتی دارند؟
قراردادهای تسهیلات بانکی به دو دسته قراردادهای مشارکتی و قراردادهای مبادلهای تقسیم میشوند؛ اگر عقدی که با بانک منعقد کردید عقد مشارکتی مثل مشارکت مدنی و مضاربه باشد، در این شرایط طبق ذات عقد شرکت، بانک با شما در سود و زیان شریک خواهد بود. البته بانک شرطی قرار میدهد که اگر شما فارغ از فورسماژور یا غیر آن زیان کردید باید به صورت رایگان از اموال خود، زیان را به بانک صلح کنید. البته بسیاری از فقها و حقوقدانان این موضوع را خلاف ذات عقد شرکت و مغایر با روح بانکداری اسلامی میدانند. بنابراین اگر به واسطه کرونا نزد مرجع قضایی اثبات کنید فورسماژور به اندازهای بوده که موضوع شرکت در قراداد مشارکت یا قرارداد مضاربه منجر به تحقق سود نشده است از اینجا به بعد دیگر بانک حق مطالبه سود از شما را نخواهد داشت چراکه سودی محقق نشده است که طرفین بخواهند در آن شریک باشند.
آیا فورس ماژور در قراردادهای بانکی مورد تصریح قرار گرفته است؟
درهیچ یک از قراردادهای بانکی، امری به عنوان فورسماژور حتی به عنوان قوهقاهره هم وجود ندارد. در قراردادهایی که عملیات ناشی از قرارداد منجر به تحقق ملک یا مالی میشود بیمه کردن مال موضوع عملیات ناشی از قرارداد در مقابل آتشسوزی، انفجار، زلزله، سیل، صاعقه و سایر خطرات مرتبط که بانک تعیین میکند را متوجه مشتری کردند و گفتند که حتماً مشتری باید اینها را بیمه کند. یعنی فورسماژور را فقط به این نکته محدود کردند که اگر اتفاقی برای ملک بیفتد باید بیمه باشد و چیزی غیر از این در قراردادهای بانکی وجود ندارد. همچنین اگر مشتری به هر دلیلی به تعهداتش عمل نکند مثلاً قسطش را نپردازد یا موضوع مشارکت را محقق نکند و مواردی از این دست، بانک حق فسخ قرارداد را دارد و در صورت عدم ایفای تعهدات مشتری، تمام دیون او حال میشود و بانک حق مطالبه یکجای تمامی تعهدات آینده را خواهد داشت.
بنابراین " فورس ماژور" در قراردادهای بانکی کشورمان جایی ندارد؟
تنها جایی که میتوان گفت تا حدودی در قرارداد بانکی اشاره مختصری به این موضوع شده، قرارداد مضاربه است. در فرم متحدالشکلی که قرارداد مضاربه بانک مرکزی ابلاغ کرده، قید شده که چنانچه به تشخیص بانک یا موسسه اعتباری، عامل بنا به دلایلی خارج از اراده قادر به انجام موضوع قرارداد یا اتمام آن نباشد، بانک میتواند نسبت به فسخ قرارداد اقدام کند و در این صورت بعد از اقدام به فسخ بانک، عامل مکلف به بازپرداخت سرمایه مضاربه و در صورت تحصیل سود، پرداخت سهم بانک از سود مکتسبه است. یعنی در صورت کسب سود، عامل باید سهم خودش را به بانک پرداخت کند. اما در صورت محقق نشدن سود، دیگر بانک حق دریافت چیزی را نخواهد داشت.